از دوره قاجارها که تهران لباس پایتختی بر تن کرد، حال و هوای این شهر، سبک زندگی و نیز خانه سازی حسابی تغییر کرد و تهران بنا بر سلیقه حکام وقت هر روز پوست انداخت و چهره عوض کرد تا دارالخلافه که از آن به عنوان پایتخت یاد می شد، از بافت روستایی اش کنده شود و شکل و شمایل شهری به خود بگیرد.

به گزارش اخبار ساختمان، یکی از مهمترین تحولاتی که همین دوران شکل گرفت، سبک معماری و خانه سازی در تهران بود. در این میان ساخت سردر به عنوان نمای ورودی خانه که در واقع نشانگر هویت و اعتقادات فرهنگی و از همه مهم تر طبقه اجتماعی و اقتصادی مالک خانه بود، یکی از عناصر خانه سازی محسوب می شد. این ماجرا و سبک معماری در دل محله های مرکزی تهران مثل، پامنار، بازار و اودلاجان و سنگلج به وضوح قابل رؤیت بود.
نصرالله حدادی، در این باره می گوید: «در تهران قدیم اکثر خانه ها از خشت و گل ساخته می شد و به همین دلیل سردر خانه ها هم می توانست خشت و گل باشد. البته برای ساخت نمای خانه ها از آجر استفاده می شد و اغلب سعی می کردند با توجه به اینکه ورودی خانه محل رفت آمد اهل خانه و مهمانان بود، سردر منظره ای زیبا داشته باشد. به همین دلیل خانه ثروتمندان بین مردم به خانه های سردر آجری مشهور بود. معمولاً حتی برای معرفی افراد و موقعیت اقتصادی آنها از این جمله که «فلانی صاحب خانه نماآجری است» استفاده می کردند. داشتن نمای آجری در واقع نشانگر این بود که مالک خانه تمکن مالی خوبی دارد. ثروتمندان و افراد مشهور معمولاً سردر خانه هایشان را با آجر با اشکال و نوشته های مختلف تصویرسازی می کردند. اما بر عکس، سردر خانه مردم عادی تزیینات خاصی نداشت. افراد عادی سردر خانه هایشان خشت گل و درهاشان معمولی بود. البته بسته به ذوق صاحبخانه، گاهی اوقات در سردر خانه همین مردم عادی هم روی کاشی کلمه ای یا دعای توسلی از ائمه(ع) نصب می شد.»

به گفته این تهران پژوه، خانه های قدیمی به این شکل بود که دو طرف در ورودی سکوی پیرنشین داشت و برای اینکه افراد خانه یکدفعه وارد کوچه نشوند این در ورودی کمی عقب تر بود. پیرنشین با مقیاس انسانی و عملکرد خود، در عین سادگی، نمادی از احترام معماران ایرانی به ابعاد اجتماعی و فرهنگی در طراحی بوده است. به طور کلی در فرهنگ کهن ایران، احترام و اهمیت ویژه ای برای افراد مسن قایل بودند.
در بخش هایی از غرب کشور، از این سکوها با نام "خواجه نشین" یاد می شود. کاربرد این سکوها در این مناطق این بود که اغلب اوقات دو نفر از خدمه یا نگهبانان روی آنها می نشستند و امور حفاظتی و اطلاعاتی منزل را به عهده داشتند. البته بعضی خانه ها هشتی یا نیم هشتی داشت. دو صورت می شد به یک سمت خانه رفت. گاهی خانه ها یک هشتی داشت با دو یا سه سکو که از داخل خانه می توانستیم وارد شویم. در این سبک معماری سردر به گونه ای بود که در داخل قرار می گرفت و دید به داخل کوچه نداشت و بیشتر نقوشی که بالای آن بود هم با کاشی فیروزه ای شکل می گرفت. بعضی ها هم با آجر این نقوش را به صورت قطاربند به شکل های مختلف درست می کردند.

همشهری آنلاین