عملکرد سه بازیگر اصلی یک شهر، در کانون زندگی در حومه شمال شرق تهران، از نگاه به این شهر جدید به عنوان یک شهر موقت حکایت دارد.

به گزارش اخبار ساختمان، نتایج تحقیقات میدانی از زیرپوست کانون زندگی در شهر جدید پردیس (محله های مسکن مهر)، نشان می دهد، عملکرد مدیریت شهری، دیدگاه شهروندان و همچنین نگاه سرمایه گذارها، عملا عملکرد و نگاه به این شهر به عنوان یک مکان موقت برای زندگی است.
این بررسی ها در نهایت به یک سوال مهم منجر می شود؛ مبنی بر اینکه یک دهه بعد از شروع فرآیند جذب جمعیت از کلانشهر تهران و سایر شهرها به حومه ارزان شمال شرق پایتخت، آیا سیاست سکونت ارزان در این شهر جدید محقق شده است؟

زندگی گران در حومه ارزان

نتایج تحقیقات میدانی صورت گرفته نشان می دهد، ‌‌‌سکونت گران در حومه ارزان شمال شرق پایتخت این روزها به اصلی ترین معضل ساکنان جوان ترین منطقه مسکن مهر تبدیل شده است. بررسی های انجام شده درباره آخرین وضعیت شهر جدید پردیس، به عنوان جوان ترین شهر محل عرضه مسکن مهر نشان می دهد، یک دهه بعد از شروع ارزان سازی در این منطقه، ساکنان و خریداران آپارتمان های دولتی ساز، دست‌‌‌کم از چهار ناحیه، با شرایط سکونت گران روبه‌رو شده اند.
تحقیقات میدانی انجام شده از وضعیت سکونتی خانوارهای ساکن در کانون زندگی در این شهر جدید و جایی که حدود یک‌سوم واحدهای مسکن مهر این شهر در آن ساخته شده است، نشان می دهد، هزینه های زندگی این شهروندان در این محله و محلات مشابه آن که نوسازترین و جوان ترین محله مسکن مهر است، در برخی از آیتم های مهم معیشتی نه‌تنها از هزینه سکونت در پایتخت کمتر نیست که در مجموع (البته بدون احتساب هزینه مسکن)، از آن بیشتر نیز هست.
این در حالی است که محله های مسکن مهر واقع در حومه های کلانشهری (از جمله شهرهای جدید اطراف تهران) نه تنها برای تامین مسکن و پاسخ به نیاز سکونت سرریز جمعیتی شهر مادر که از سوی دیگر برای تامین شرایط مطلوب زندگی با هزینه های کمتر، به‌خصوص برای اقشار کم درآمد کلانشهرها، طراحی و اجرا شد. با این حال، بررسی ها نشان می دهد زندگی در این محله ها هم‌‌‌اکنون به چهار علت عمده و از چهار زاویه مهم، از سکونت در شهر مادر گرانتر تمام می شود.

چهار جبهه زندگی گران

هزینه های بالای حمل و نقل از شهر جدید به شهر مادر در نبود مد حمل و نقلی مناسب با امکان جابه‌‌‌جایی انبوه‌‌‌، سریع و ارزان ساکنان حومه، عرضه گران برخی از اقلام ضروری و معیشتی و خدمات مورد نیاز خانوار‌‌‌ها به دلیل کمبود مراکز عرضه کننده کالاها و خدمات، نیاز به آمدوشدهای متعدد بین شهر جدید و شهر مادر برای تامین برخی از کالاها و خدمات و هزینه های مرتبط با این آمد‌وشدها و در کنار همه اینها درگیر شدن حومه با تورم مسکن چه در بخش خرید و چه اجاره، چهار جبهه افزایش هزینه های سکونت در حومه برای ساکنان کم درآمد این محله های پیرامونی است. ساکنانی که سطح آسیب پذیری آنها از تورم و گرانی به دلیل شکننده بودن توان مالی و اقتصادی به مراتب بیشتر از ساکنان شهر مادر است.
در حالی که محل اشتغال عمده ساکنان این شهر جدید، شهر تهران یا شهرهای اطراف است در نبود مترو و وسایل نقلیه با امکان جابه‌‌‌جایی انبوه، ارزان و سریع، هزینه های حمل و نقل، بخش زیادی از درآمد ماهانه این خانوارها را می بلعد.
ساکنان محله های مسکن مهر پردیس اعلام کردند هزینه های حمل و نقل برای آنها هم‌‌‌اکنون به یکی از آیتم های اصلی در سبد هزینه ای خانوار تبدیل شده است و آنها مجبورند برای تامین این هزینه بعضا از هزینه اقلام ضروری زندگی خود بکاهند.
نبود یا کمبود مراکز فروشگاهی برای تامین مایحتاج ضروری خانوارها نیاز به افزایش تردد بین این محله و سایر محله ها و همچنین شهرهای مجاور از جمله تهران را افزایش داده است. ساکنان فاز 11 پردیس به عنوان کانون سکونت در این شهر جدید، یعنی جایی که حدود یک‌سوم واحدهای مسکن مهر در آن ساخته شده است اعلام کردند حتی در تامین نان به دلیل کمبود نانوایی و کیفیت ضعیف پخت نامناسب از سوی معدود مجتمع های تولید نان در این محله، با مشکل مواجهند و سعی می کنند نان مصرفی خود را از تهران یا سایر شهرها و محله های مجاور تامین کنند. از سوی دیگر به دلیل کمبود مراکز فروشگاهی برخی از اقلام ضروری با بهای بیشتری در اختیار خانوارها قرار می گیرد.
بخش زیادی از ساکنان این محله ها گروه های کم‌‌‌درآمدی هستند که در سال های اخیر با هدف خانه دار شدن با قیمت مناسب به حومه مهاجرت کرده اند اما در حال حاضر برای خرید از یکسو و برای اجاره مسکن از سوی دیگر در فشار هزینه ای قرار گرفته اند.
واسطه های معاملات مسکن در این مناطق حتی اعلام می کنند تورم مسکن و اجاره در محله های حومه ای از عمده مناطق و محلات شهر تهران نیز بیشتر بوده است و این موضوع به دلیل شکننده تر بودن شرایط اقتصادی خانوارهای ساکن در حومه، فشار هزینه ای بیشتری به این خانوارها وارد می کند.
مجموعه این عوامل که خود زیرمجموعه های مختلفی را شامل می شود باعث شده است که برخلاف هدف اولیه برای ساخت و توسعه شهرهای جدید حومه ای به منظور تامین مکان زندگی ارزان برای گروه های کم درآمد در محله های مسکن مهر، این خانوارها هم‌‌‌اکنون از ناحیه هزینه های زندگی، عملا سکونتی گرانقیمت در محله های ارزان و بدون امکانات خارج شهر را تجربه کنند.
اما سکونت گران در این محله‌‌‌ و محلات مشابه آن، تنها منحصر به هزینه های اقتصادی نمی شود. در واقع هزینه ها و برخی فشارهای اجتماعی سکونت در این محله ها اگر بیشتر از هزینه ها و فشارهای اقتصادی نباشد، کمتر از آن نیست. این موضوع توجیه اقتصادی و توسعه شهرهای حومه ای با نیت سکونت ارزان را به چالش کشیده است.
از همان ابتدای برنامه توسعه شهرهای جدید واقع در حومه کلانشهرها، کارشناسان نسبت به یک موضوع مهم در خصوص بافت اجتماعی این شهرها به سیاستگذار حوزه مسکن و شهرسازی هشدار دادند. از این بابت که آنچه لازم است به صورت همزمان با اجرای پروژه های خانه سازی و تامین خدمات در این شهرها به طور ویژه مورد توجه قرار بگیرد، تلاش برای ایجاد تنوع و اختلاط اجتماعی و جلوگیری از تبدیل این مناطق حومه ای به سکونت تنها یک قشر خاص از افراد اجتماع یعنی سکونت صرف کم درآمدها بود.
کارشناسان به اقسام و انواع مختلف در انواع اظهارنظرها و تحلیل های خود در مورد مسائل اجتماعی شهرهای جدید و حومه ای، ایجاد اختلاط اجتماعی، حس تعلق و هویت اجتماعی را به‌عنوان یک امر ضروری و حیاتی برای این شهرها و ساکنانشان مورد تاکید قرار دادند.
با گذشت درست یک دهه از افزایش جمعیت این شهرهای حومه ای به واسطه ساخت و افتتاح واحدهای مسکن مهر یک سوال مهم این است که این شهرهای جدید واقعا تا چه اندازه با معیارهای یک شهر واقعی منطبق هستند؟
بررسی ها نشان می دهد، دست‌‌‌کم در تعدادی از محله های این شهرها، نشانه های زیست مطلوب شهری از جنبه های مختلف اقتصادی و اجتماعی، سیما و منظرشهری و… بسیار کمرنگ است.

6 گروه مشکل در یک محله

اما، در یک نمونه، نتایج تحقیقات و بازدیدهای میدانی به عمل آمده از جوان ترین و جدیدترین محله مسکن مهر واقع در شهر جدید پردیس در حومه تهران، از شناسایی دست‌‌‌کم 6 گروه مشکلات عمده، مشهود و ملموس اقتصادی و اجتماعی در محله های حومه ای مسکن مهر خبر می دهد.
دو گروه از این مشکلات مربوط به مسائل اجتماعی و چهار گروه دیگر مسائل اقتصادی یا مسائل اقتصادی و اجتماعی توام با هم هستند. برآیند و مجموعه این مشکلات باعث ایجاد فضای دلسردی در ساکنان این شهرها شده است؛ افرادی که بخش زیادی از آنها درصدد یافتن اولین فرصت برای بازگشت به شهر مادر هستند.

کارگاه ساختمانی یا شهر؟

در بازدید میدانی از فاز 11 شهر جدید پردیس، اولین موضوعی که در بدو ورود به این محله مسکن مهر که در واقع می توان از آن به عنوان جوان ترین محله مسکن مهر با قدمت یک دهه یاد کرد، مشاهده می شود، انبوهی از نخاله های ساختمانی است که در امتداد وسیعی از ورودی این محله انباشته شده است؛ طوری که در بدو ورود به این محله این سوال ایجاد می شود که آیا این منطقه یک منطقه شهری و سکونتی است یا یک کارگاه ساختمانی؟
این شرایط این حس را در بازدیدکننده ایجاد می کند که شهر هنوز حس و حال یا حال و هوای شهری و سکونتی به خود نگرفته است و بیش از آنکه شبیه یک شهر یا محله شهری باشد، به یک کارگاه ساختمانی یا شهر نیمه تمام شباهت دارد.
این موضوع در محله های دیگر نیز دیده می شود. در واقع و در بهترین حالت فعلا نشانه های مطلوب و استانداردی از سیما و منظر شهری در این محله مسکن مهر حومه تهران مشاهده نمی شود؛ مگر آنکه به واسطه تدابیر بعدی این مشکل برطرف شود.
نخاله های بلاتکلیف، محوطه سازی های ناقص، رویش برج های فاقد محوطه سازی، نبود راه مناسب برای تردد خانوارهای ساکن در برج های مسکونی واقع در ارتفاع بالاتر و اجبار آنها برای طی شیب های تند خاکی از نواحی مرتفع تر فاز 11 به معابر اصلی و… تنها بخشی از مشاهدات تامل برانگیز این بازدید میدانی است. بافت غیرمتنوع شهری و غلبه بنگاه های معاملات ملکی بر سایر کسب و کارها و صنوف از دیگر مسائلی است که در این بازدید میدانی جلب توجه می کند.

خانه معطل زیرساخت

یکی از مهم ترین مشکلات ساکنان و مالکان بخشی از واحدهای مسکن مهر در این محله حومه پایتخت به عدم افتتاح بخشی از واحدهایی مربوط می شود که به رغم اینکه نزدیک به یک دهه از شروع عملیات ساختمانی آنها سپری می شود و مدت هاست آماده شده اند، اما به دلیل عدم تامین کامل زیرساخت های خدماتی مانند آب و برق و… هنوز قابل سکونت نیستند.
ساکنان و واسطه های معاملات مسکن این محله اعلام کردند هیچ پاسخ روشنی از سوی مسوولان در خصوص زمان دقیق و حتی تخمینی تامین زیرساخت ها و افتتاح این واحدها به مالکان داده نشده است. براساس اعلام واسطه های معاملات مسکن این منطقه، هم‌‌‌اکنون تعداد قابل توجهی واحدهای مسکونی کلیدنخورده با عمربنای نزدیک به یک دهه بدون آنکه به خریدار تحویل شده باشد و حتی یک روز خانواری در آن ساکن شده باشد، به فهرست آپارتمان های میانسال ورود کرده اند.

بحران مالکان بدون ملک

در چنین شرایطی، مالکان این واحدها با بحران به‌خصوصی مواجه شده اند؛ بحرانی که می توان از آن به‌عنوان مالکان بدون خانه قابل سکونت یاد کرد. مالکانی که یک‌دهه از قرار گرفتن نام آنها در فهرست خریداران مسکن سپری شده است و بهای ساخت واحد را به طور کامل پرداخت کرده اند اما هنوز امکان سکونت در واحد خود را ندارند.
این افراد هر سال به امید اینکه سال بعد در واحد مسکونی خود ساکن باشند، یک سال دیگر در بازار اجاره باقی می مانند اما تاکنون امید آنها به ناامیدی رسیده است. این افراد که عمده پس انداز خود را برای خرید این واحدها هزینه کرده اند و اتفاقا جزو گروه ها و خانوارهای کم درآمد هم هستند، در شرایط فعلی به دلیل هزینه های سنگین اجاره نشینی تحت فشار هستند.

وضعیت نامناسب خدمات

گلایه از نارسایی، کمبود، نقص و وضعیت نامناسب خدمات روبنایی یکی دیگر از مشکلات اصلی تعداد قابل توجهی از محله های مسکن مهر از جمله جوان ترین محله مسکن مهر یعنی فاز 11 شهر جدید پردیس است. مردم این محله با مشکلاتی مانند کمبود راه، پیاده‌‌‌رو، معابر مناسب، نانوایی، فروشگاه و مراکز خرید، مراکز آموزشی، بهداشتی، درمانی، فرهنگی، تفریحی، بانک و… روبه‌رو هستند.
بسیاری از آنها اعلام می کنند که در نبود خدمات مناسب و موردنیاز ناچار به ترددهای روزانه بین شهری از پردیس به تهران یا رودهن و بومهن هستند و همین موضوع علاوه بر اتلاف وقت و انرژی، هزینه های زیادی را از بابت این رفت و آمدها برایشان ایجاد کرده است. آنها همچنین شرایط خدمات زیربنایی را در این محله مطلوب نمی دانند.

معضل جدی حمل و نقل

اما پرتکرارترین گلایه ساکنان شهرهای جدید از جمله شهر جدید پردیس مربوط به بحران حمل و نقل است. این بحران در فاز تازه تاسیس این شهر جدید، هم شامل حمل و نقل درون محله ای و هم حمل و نقل از محله به بیرون و برعکس است. آنها از نبود یا کمبود تاکسی‌‌‌، اتوبوس و وسایل نقلیه عمومی درون محله ای گلایه دارند و از نبود مترو برای حمل و نقل سریع و ارزان از پردیس به تهران و بالعکس شکایت می کنند.
ساکنان فاز 11 اعلام کردند یافتن وسیله نقلیه عمومی مانند تاکسی برای جابه‌‌‌جایی در فاز 11 و از این فاز به فازهای مجاور بسیار دشوار است و در برخی موارد غیرممکن می شود و ساکنان برای ترددهای خود بین این فاز و تهران برای انجام امور روزمره در اغلب موارد ناچار به استفاده از تاکسی های اینترنتی با هزینه های گزاف هستند.
این در حالی است که در مواقع بسیاری حتی همین تاکسی ها نیز در دسترس قرار ندارد و این رفت و آمدها به پروسه ای دشوار و رنج آور تبدیل می شود. مشاهدات میدانی نیز این موضوع را تایید می کند. در چنین شرایطی، یک شرط سکونت با مشکلات کمتر در این محله برخورداری از خودروی شخصی است که آن هم هزینه ها و مسائل مربوط به خود را دارد و برای همه اقشار ساکن در این محله امکانپذیر نیست.
برآوردهای به عمل آمده از هزینه حمل و نقل نیروهای کار پایتخت ساکن در این شهر جدید نشان می دهد، هزینه تردد با تاکسی های اینترنتی بین پردیس و تهران و برعکس، به ازای هر روز (رفت و آمد)، رقمی حول و حوش 350‌ هزار تومان است؛ البته این میزان مربوط به ساعاتی در روز است که در پیک تردد یا اوج ترافیک قرار ندارد.
همچنین هزینه تامین بنزین خودروی شخصی برای تردد بین این شهر جدید و تهران و بالعکس با احتساب 25 روز کاری، ماهانه چیزی حدود 500 هزار تومان برای ساکنان آن تمام می شود که به دلیل اشتغال در تهران و سکونت در پردیس هر روز این فاصله را پیمایش می کنند. در کنار هزینه بنزین سایر هزینه های مربوط به اقلام مصرفی و استهلاک خودرو نیز وجود دارد.

سرنوشت هویت شهری

به واسطه مجموعه مشکلاتی که ساکنان این محله مسکن مهر مانند بسیاری دیگر از محله های حومه ای مشابه با آن روبه‌رو هستند، بررسی ها نشان از ضعف شدید در تشکیل هویت شهری در این محله ها دارد. مهم ترین مصداق بارز آن نیز اظهارات طیف قابل توجهی از ساکنان این محلات است که اعلام کردند هر زمان به شرایط مناسب اقتصادی دست‌‌‌ یابند در اولین فرصت برای بازگشت به شهر مادر یا مهاجرت به شهر دیگر اقدام خواهند کرد.
این موضوع از سال های قبل نیز در نتایج نظرسنجی ها و مطالعات کارشناسی انجام شده از سوی تیم های پژوهشی مختلف نیز مورد اشاره قرار گرفته بود؛ اینکه شهرهای جدید با بحران هویت اجتماعی مواجهند و بخش زیادی از ساکنان آنها در نظرسنجی های مختلف اعلام کرده اند به محض دستیابی به امکان اقتصادی لازم، به شهر مادر بازخواهند گشت.
جالب آنکه با گذشت یک دهه از انجام این مطالعات هنوز حس و حال بخش زیادی از شهروندان این شهرهای حومه ای به محل سکونت خود تغییر نکرده است.

سرمایه گذار کجاست؟

مجموعه این عوامل منجر به ایجاد دافعه برای سرمایه گذاری در این محله و محله های مشابه شده است؛ روایت ساکنان، کسبه و واسطه های معاملات مسکن در این محله نشان می دهد تحت تاثیر پیشرفت کند این فاز مسکن مهر پردیس و تاخیر در تامین زیرساخت ها و تحویل واحدها، عملا سرمایه گذارها نیز تا این لحظه انگیزه ای برای ورود به این منطقه از خود نشان نمی دهند.
در شرایطی که به دلیل نبود و کمبود امکانات و سایر مشکلات، عمده ساکنان این محله ها درصدد مهاجرت از حومه به شهر مادر یا شهرهای مجاور هستند، توجیه اقتصادی سرمایه گذاری نیز برای صاحبان سرمایه نامشخص و در هاله ای از ابهام خواهد بود. هنوز ردپا و نشانه ای از ورود سرمایه گذار به فاز 11 پردیس، یک‌ دهه بعد از ایجاد آن دیده نمی شود.

عامل سکونت گران حومه ای

برآیند این شش گروه مشکل، منجر به سکونت گران در حومه پایتخت شده است؛ جایی که هدف از ایجاد و توسعه آن فراهم کردن فضای زندگی با استانداردهای مطلوب سکونت شهری برای گروه های کم درآمد و سپس ترغیب پردرآمدها برای سرمایه گذاری و سکونت در این شهرها و ایجاد یک شهر واقعی و کامل دربردارنده همه مشخصات یک شهر استاندارد بود.
اما بررسی ها نشان می دهد عامل اصلی سکونت گران در این شهر جدید برخلاف اهدافی که برای زندگی ارزان قیمت در محله های مسکن مهر حومه شمال شرق تهران از ابتدا تعریف شده است، به یک دهه خطای سیاستگذار در این محله ها و محله های مشابه برمی‌‌‌گردد. مصداق بارز این خطای سیاستگذار نیز اولویت دادن به خانه سازی به جای شهرسازی است.

بیشتر بخوانید: یک شهر پر از خانه های خالی!
دنیای اقتصاد